गप्पीदास/ सायबेरियन स्टोनचॅट Siberian Stonechat / Common Stonechat,

गप्पीदास/ सायबेरियन स्टोनचॅट 

इंग्रजी नाव- Siberian Stonechat / Common Stonechat,

शास्त्रीय नाव - Saxicola maurus)

सायबेरियन स्टोनचॅट (गप्पीदास) हा लहान, चपळ व आकर्षक पक्षी आहे. तो Muscicapidae या कुटुंबातील असून "ओल्ड वर्ल्ड फ्लायकॅचर" गटात मोडतो. साधारण  १२ ते १३  सें.मी. लांबीचा आणि १४ ते १७ ग्रॅम वजनाचा हा पक्षी नेहमी झुडपांवर, कुंपणांवर किंवा शेतातील खांबांवर बसलेला दिसतो. त्याची उभी ठेवण, सतत शेपटी हलवणे आणि झुडपावरून झेप घेऊन शिकार पकडण्याची सवय त्याला सहज ओळखण्यास मदत करते.

हा पक्षी साइबेरिया, मध्य आशिया व पूर्व युरोप या भागात प्रजनन करतो. हिवाळ्यात तो स्थलांतर करून भारत, श्रीलंका, आग्नेय आशिया व आफ्रिकेच्या काही भागात येतो. भारतात तो हिवाळ्यात शेतात, गवताळ प्रदेशात, झुडपांमध्ये व मोकळ्या जागेत सहज दिसतो.  हा पक्षी दीर्घ स्थलांतर करणारा आहे. उन्हाळ्यात तो उत्तरेकडील थंड प्रदेशात प्रजनन करतो, तर हिवाळ्यात उबदार प्रदेशात येतो. भारतात तो हिवाळ्यातील पाहुणा म्हणून दिसतो.

नर पक्षी प्रजनन काळात अत्यंत आकर्षक दिसतो—काळे डोके, पांढरा गळ्याभोवतीचा पट्टा आणि गडद नारिंगी छाती. प्रजनन काळाबाहेर त्याचा रंग थोडा फिका होतो. मादी तपकिरी रंगाची असून छातीवर हलके पट्टे असतात. नर-मादी यांच्यातील रंगछटा वेगळी असल्यामुळे त्यांना ओळखणे सोपे जाते. स्थलांतर काळात नराचा रंग फिका झाल्यामुळे तो मादीसारखा दिसतो, त्यामुळे निरीक्षकांना त्याची ओळख पटवणे थोडे कठीण जाते.

सायबेरियन स्टोनचॅट हा प्रामुख्याने कीटकभक्षी आहे. तो भुंगे, माशा, डास, अळ्या व इतर लहान कीटक खातो. शिकार करण्याची त्याची पद्धत वैशिष्ट्यपूर्ण आहे—तो झुडपावर किंवा खांबावर बसून शिकार शोधतो व झेप घेऊन हवेत किंवा जमिनीवरून ती पकडतो. स्थलांतर काळात तो स्थानिक कीटकांवर अवलंबून राहतो, त्यामुळे तो शेतातील कीटकसंख्या कमी करण्यात मदत करतो.

प्रजनन काळ वसंत ऋतू ते उन्हाळ्याच्या सुरुवातीपर्यंत असतो, विशेषतः साइबेरिया व उत्तर भागात. घरटी जमिनीवर किंवा झुडपांमध्ये लपवून बांधली जातात. मादी 4–6 अंडी घालते. अंडी फिकट निळसर किंवा हिरवट रंगाची असतात. नर व मादी दोघेही पिल्लांना खाऊ घालतात. स्थलांतरानंतर भारतात हा पक्षी प्रजनन करत नाही. भारतात तो फक्त हिवाळ्यातील पाहुणा म्हणून दिसतो, तर प्रजननासाठी तो पुन्हा उत्तरेकडे परत जातो.

नर पक्षी अत्यंत क्षेत्रीय व गाणारा असतो. तो आपल्या मधुर गाण्याने मादीला आकर्षित करतो व क्षेत्रावर हक्क सांगतो. प्रणय काळात नर हवेत झेप घेत गाणे गातो. त्याची उभी ठेवण व सतत शेपटी हलवणे हे त्याचे वैशिष्ट्य आहे.  स्थलांतर काळात भारतात तो गाणे फारसे गात नाही, कारण येथे तो प्रजनन करत नाही. त्याचे गाणे मुख्यतः प्रजनन प्रदेशात ऐकायला मिळते.