स्वर्गीय नर्तक पक्षी - Asian Paradise Flycatcher

 स्वर्गीय नर्तक पक्षी

इंग्रजी नाव - Asian Paradise Flycatcher

शास्त्रीय नाव- Terpsiphone paradisi

मादी 

नर 

स्वर्गीय नर्तक हा मध्यम आकाराचा, अत्यंत मोहक व नजरेत भरणारा पक्षी आहे. त्याचे वैज्ञानिक नाव Terpsiphone paradisi असून तो Monarchidae या कुटुंबातील आहे. नर पक्षी पूर्ण वाढ झाल्यावर शुभ्र पांढऱ्या रंगाचा दिसतो, तर त्याचे डोके काळे असते. मादी व तरुण नर तपकिरी रंगाचे असतात. नराच्या शेपटीतील दोन पिसे रिबिनीसारखी लांब असतात, जी उडताना नृत्यासारखी हालचाल करतात. याच वैशिष्ट्यामुळे त्याला "स्वर्गीय नर्तक" असे नाव मिळाले आहे.

हा पक्षी दक्षिण आशिया, पाकिस्तान, श्रीलंका, म्यानमार, चीन व इंडोनेशिया पर्यंत पसरलेला आहे. भारतात तो हिमालयीन प्रदेश, मध्य भारत, दक्षिण भारतातील जंगलात आढळतो. विशेष म्हणजे, मध्यप्रदेशाचा राज्यपक्षी म्हणून त्याला सांस्कृतिक महत्त्व आहे. तो प्रामुख्याने घनदाट जंगल, नदीकिनारी झाडे, बागा व शहरी भागातील हिरवळीत दिसतो. स्थलांतरित स्वरूपात तो हिवाळ्यात दक्षिणेकडे सरकतो.

स्वर्गीय नर्तक हा कीटकभक्षी आहे. तो हवेतल्या माशा, डास, पतंग, भुंगे व इतर लहान कीटक पकडतो. उडताना तो चपळतेने शिकार करतो आणि आपल्या टोकदार चोचीने ती खातो. कधी कधी तो झाडांच्या फांद्यांवर बसून शिकार शोधतो आणि झेप घेऊन ती पकडतो. यामुळे तो जंगलातील कीटकसंख्या नियंत्रणात ठेवतो.

प्रजनन काळ साधारण एप्रिल ते जून महिन्यांत असतो. नर पक्षी आपल्या मधुर गाण्याने मादीला आकर्षित करतो. घरटी झाडांच्या फांद्यांवर बांधली जातात आणि ती कपाच्या आकाराची असतात. मादी २ ते ४ अंडी घालते. अंडी फिकट रंगाची असून त्यावर तपकिरी ठिपके असतात. नर व मादी दोघेही मिळून अंडी उबवतात आणि पिल्लांची काळजी घेतात. पिल्ले साधारण दोन आठवड्यांत बाहेर पडतात. नर पक्ष्याचे गाणे मधुर व लांब पल्ल्याचे असते. प्रणय काळात तो आपल्या लांब शुभ्र शेपटीचे प्रदर्शन करतो. उडताना त्याची हालचाल नृत्यासारखी भासते, म्हणूनच त्याला "स्वर्गीय नर्तक" असे नाव दिले गेले आहे. नर कधी कधी मादीसमोर उड्या मारतो, शेपटी हलवतो आणि गाण्याने तिचे लक्ष वेधतो.

स्वर्गीय नर्तक हा पर्यावरणीय दृष्ट्या महत्त्वाचा पक्षी आहे. तो कीटक नियंत्रणात मदत करतो, ज्यामुळे शेती व नैसर्गिक परिसंस्था संतुलित राहतात. त्याच्या सौंदर्यामुळे तो लोककथा, साहित्य व कला यामध्ये प्रसिद्ध आहे. मध्यप्रदेशाचा राज्यपक्षी म्हणून त्याला कायदेशीर संरक्षण दिले गेले आहे.