निळा डोक्याचा कस्तूर (Blue Rock Thrush)

 निळा डोक्याचा कस्तूर

इंग्रजी नाव (Blue Rock Thrush)

शास्त्रीय नाव - Monticola solitarius

 

निळा डोक्याचा कस्तूर हा मध्यम आकाराचा, मोहक आणि नजरेत भरणारा पक्षी आहे. त्याचे वैज्ञानिक नाव Monticola solitarius असून तो Muscicapidae या कुटुंबातील आहे. साधारण २१ ते २३  सें.मी. लांबीचा आणि ७०- ८० ग्रॅम वजनाचा हा पक्षी खडकाळ भाग, डोंगरकडे, समुद्रकिनारी कडे तसेच जुन्या वास्तूंच्या भेगांमध्ये सहज दिसतो. नर पक्षी गडद निळसर रंगाचा असतो, जो दूरून काळसर भासतो, तर मादी तपकिरी रंगाची असून तिच्या शरीरावर बारिक पट्टे असतात. ही रंगछटा नर-मादी यांच्यातील फरक स्पष्टपणे दाखवते.

हा पक्षी अत्यंत व्यापक प्रमाणात आढळतो. दक्षिण युरोप, उत्तर-पश्चिम आफ्रिका, मध्य आशिया ते चीन आणि मलेशिया पर्यंत त्याचा प्रसार आहे. भारतात तो हिमालयीन प्रदेशात आणि खडकाळ भागात दिसतो. तो प्रामुख्याने खडकाळ कडे, डोंगराळ भाग, समुद्रकिनारी कडे, जुन्या इमारती व वास्तूंच्या भेगांमध्ये राहतो. विशेष म्हणजे, माल्टा देशाचा हा राष्ट्रीय पक्षी आहे आणि स्थानिक भाषेत त्याला Merill म्हणतात. माल्टाच्या जुन्या नाण्यांवर त्याचे चित्र कोरलेले होते, ज्यामुळे त्याचे सांस्कृतिक महत्त्व अधोरेखित होते.

निळा डोक्याचा कस्तूर हा सर्वभक्षी पक्षी आहे. तो कीटक, लहान सरडे, फळे आणि बिया खातो. खडकाळ भागात बसून तो शिकार शोधतो आणि आपल्या लांब, टोकदार चोचीने ती पकडतो. त्याचा आहार ऋतूनुसार बदलतो—उन्हाळ्यात तो प्रामुख्याने कीटक खातो, तर हिवाळ्यात फळे व बिया यांचा अधिक वापर करतो. यामुळे तो परिसंस्थेत कीटक नियंत्रण आणि बीज प्रसार या दोन्ही बाबींमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतो.

या पक्ष्याचा प्रजनन काळ साधारण एप्रिल ते जून महिन्यांत असतो. तो खडकांच्या फटींमध्ये, जुन्या इमारतींमध्ये किंवा कड्यांमध्ये घरटी बांधतो. मादी साधारण ३ ते ५ अंडी घालते. अंडी फिकट निळसर किंवा हिरवट रंगाची असतात. नर व मादी दोघेही मिळून पिल्लांची काळजी घेतात. पिल्ले साधारण दोन आठवड्यांत बाहेर पडतात आणि पालक त्यांना उडण्यास व शिकार करण्यास शिकवतात.

नर पक्षी उंच ठिकाणी बसून मधुर, लांब पल्ल्याचे गाणे गातो. हे गाणे त्याच्या उपस्थितीची जाणीव करून देते आणि त्याच्या सौंदर्यात भर घालते. गाण्याचा उपयोग तो प्रणयासाठी करतो, ज्यामुळे मादी आकर्षित होते. तसेच हे गाणे क्षेत्रीय हक्क दाखवण्यासाठीही वापरले जाते. नर कधी कधी इतर पक्ष्यांचे आवाज नक्कल करतो, ज्यामुळे त्याचे गाणे अधिक आकर्षक व विविधतेने भरलेले वाटते.